Það kom ekki til af góðu þegar Ísland vakti heimsathygli í árslok 2008. Tvíburakreppa, banka- og gjaldeyriskreppa, nam hér land af fullum þunga. Eftirleikurinn var síst ánægjulegur en úr samdrættinum reis íslenskt hagkerfi sterkara en áður. Flest það sem einkenndi brotthætta stöðu fyrir 10 árum er breytt í dag. Hagkerfið stendur á traustari grunni, viðnámsþróttur fjármálakerfisins hefur verið aukinn og íslensk heimili, fyrirtæki og hið opinbera eru öll betur í stakk búin til að takast á við efnahagsleg áföll. Að þessu sinni vekur Ísland athygli fyrir sterkar efnahagslegar undirstöður.

Árin 2007 og 2008 dróst alþjóðlegt fjármagnsflæði í heiminum saman um 90%. Aðgangur að fjármagni er sólarljós fyrir lítið hagkerfi eins og Ísland og leiddi frost á fjármálamörkuðum að lokum til alvarlegs efnahagssamdráttar, eins og er enn í fersku minni. Fjármálakreppuna bar fljótt að og vegna veikleika íslenska hagkerfisins skall hún af óvenju miklum þunga hér á landi. Árin á undan hafði mikill vöxtur verið drifinn áfram af ósjálfbærri skuldsetningu heimila og fyrirtækja, sér í lagi í erlendri mynt, samhliða viðvarandi viðskiptahalla. Á sama tíma var bankakerfið í útrás með efnahagsreikning á við tífalda landsframleiðslu. Atburðarrásin var hröð og aðlögunin óumflýjanleg. Krónan sökk eins og steinn og verðbólgan rauk upp. Brugðið var til þess ráðs að dusta rykið af fjármagnshöftum, sem Ísland hafði verið án frá inngöngu í Evrópska efnahagssvæðið. Á árunum 2009 og 2010 dróst hagkerfið saman um rúmlega 10%, atvinnuleysi rauk upp og kaupmáttur heimila minnkaði verulega.

Upp úr öldudal
Viðsnúningurinn í íslensku efnahagslífi frá 2011 hefur verið lygilegur. Hagvöxtur hefur verið mikill og störfum hefur fjölgað um 35 þúsund. Kaupmáttur heimila hefur aukist um nær 40%. Það þýðir að íslensk heimili gætu hætt að vinna um miðjan september en samt verið með jafn mikinn kaupmátt og þegar þau unnu allt árið 2011. Í dag er landsframleiðsla ríflega fimmtungi meiri en þegar mest var fyrir fjármálakreppuna. Mikill vöxtur íslenskrar ferðaþjónustu og sterk staða annarra útflutningsgreina hefur gert það að verkum að hér hefur verið viðvarandi viðskiptaafgangur. Þrátt fyrir fall WOW og fækkun ferðamanna hefur hann verið í miklum vexti á árinu. Hinn ólæknandi viðskiptahalli sem við þekkjum öll allt of vel frá fyrri tíð virðist vera horfinn. Það stafar af aukinni varfærni og sparnaði þjóðarinnar sem, þrátt fyrir hækkandi ráðstöfunartekjur og lækkandi skuldir, dregur hratt saman seglin þegar glittir í óveðursský. Seðlabankinn hefur safnað hátt í 800 milljörðum í gjaldeyrisvaraforða og í fyrsta skipti eigum við meira erlendis en við skuldum. Það verður ekki um það deilt að efnahagsbatinn hefur verið góður og er byggður á traustum grunni.  

Forgangsröðum í þágu hagvaxtar
Framundan eru tímamót. Það hægir á vexti hagkerfisins, störfum fækkar, atvinnuleysi eykst og slaki er að myndast á mörgum sviðum. Áfallið fyrir 10 árum er Íslendingum enn í fersku minni og því ekki óeðlilegt að um einhverja fari kaldur hrollur. Góðu fréttirnar eru þó þær að nú er staðan önnur. Undirstöður íslensk efnahagslífs byggja á traustum grunni og ef haldið rétt á spöðunum munu þær standa af sér töluvert bakslag. Mikilvægt er að fullnýta svigrúm hagstjórnar til að sporna gegn áhrifum niðursveiflunnar og styðja við atvinnulífið. Stöðugt gengi og verðlag hefur gert Seðlabankanum kleift að lækka stýrivexti í fjórgang. Frekari vaxtalækkana er að vænta á næstu mánuðum sem er fagnaðarefni. Lægri stýrivextir styðja við fjárfestingu, hagvöxt og sporna gegn fækkun starfa.

Sú leið var ekki farin í síðustu niðursveiflu. Heimili og fyrirtæki börðust í bökkum á sama tíma og lagðir voru á nýir skattar og þeir hækkaðir sem fyrir voru. Vissulega var fjárhagsleg staða hins opinbera erfið og viðbúið að álögur yrðu auknar. Leiðin sem farin hvíldi þó of mikið á aukinni skattheimtu og of lítið á hagræðingu hjá hinu opinbera. Fyrir vikið er skattheimta í dag mun meiri en fyrir 10 árum. Tryggingagjaldið, tekjuskattur fyrirtækja og einstaklinga, veiðigjaldið og fjármagnstekjuskattur eru allt dæmi um skatta sem eru hærri í dag en undir lok síðustu uppsveiflu. Þá eru skattar eins og bankaskattur, sérstakur og almennur fjársýsluskattur, gistináttaskattur og kolefnisgjald dæmi um nýja skatta. Á árinu 2019 er áætlað að árlegar tekjur ríkissjóðs af nýjum sköttum og skattahækkunum verði ríflega 115 milljarðar króna. Samsvarar það um 15% af heildarskatttekjum ríkisins. Þrátt fyrir að boðaðar séu skattalækkanir á árunum 2020-2021 þá munu heimili og fyrirtæki enn greiða 97 milljarða króna vegna skatthækkana síðustu 10 ára. Ísland er með eina mestu skattheimtu meðal þróaðara ríkja og standi vilji til að breyta því verður að skapa svigrúm í opinberum rekstri.

Það er ekki að ósekju að rætt er um svigrúm. Þrátt fyrir mikinn tekjuvöxt hins opinbera undanfarin ár hefur afgangur af rekstri verið takmarkaður. Útgjöld hafa vaxið hratt til ýmissa málaflokka og mjög hefur skort á aðhaldi og forgangsröðun. Á sama tíma hefur lítið verið fjárfest. Árin 1998-2008 voru fjárfestingar hins opinbera að meðaltali 4,6% af landsframleiðslu, en á síðustu tíu árum hefur hlutfallið verið rúmlega 3%. Stjórnvöld boða aukið fjármagn til innviðauppbyggingar sem er jákvæð forgangsröðun. Nú þegar hægir á vexti hagkerfisins væri til bóta að hraða uppbyggingu innviða til að mæta áætlaðri þörf fyrr. Finna þarf leiðir til að hraða arðbærum fjárfestingum og forgangsraða innviðaverkefnum eftir arðsemi. Innviðafjárfestingar eru mikilvægar. Sterkir innviðir þjóna þörfum heimila og atvinnulífs um allt land, stuðla að aukinni samkeppnishæfni og styrkja stoðir hagvaxtar til framtíðar. Stjórnvöld gegna mikilvægu hlutverki við að milda áhrif niðursveiflunnar. Það er vonandi að allt svigrúm verði fullnýtt í þeim efnum.

Samkeppnishæfni er lykilatriði
Þó Ísland sé örríki þá er verðmætasköpun á hvern Íslending ein sú mesta í heimi. Við getum verið stolt af því sem hefur áunnist á síðustu 10 árum en á sama tíma varnað því að sá árangur glatist á næstu 10 árum. Efnahagsleg hagsæld okkar hvílir á vexti útflutningsgreina og skiptir stöðugleiki mestu fyrir framþróun þeirra. Nú hægir ekki aðeins á vexti íslenska hagkerfisins heldur eru efnahagshorfur einnig á heimsvísu að taka breytingum. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn varar við áhrifum aukinna viðskiptaþvingana á heimshagkerfið, sér í lagi á þróuð ríki. Vextir í flestum iðnríkjum eru sögulega lágir og í sumum tilfellum neikvæðir. Svigrúm margra ríkja til að beita vaxtatækinu til að bregðast við versnandi efnahagshorfum er því ekki til staðar. Þá eru opinberar skuldir í mörgum iðnríkjum hærri en þær voru fyrir tíu árum síðan. Það er þó ólík staða sem við sjáum á Íslandi. Opinberar skuldir hafa lækkað hratt og eru í dag á áþekkum stað og fyrir efnahagshrun. Svigrúm hagstjórnar í mörgum ríkjum til að bregðast við versnandi efnahagshorfum er því takmarkað. Sú er ekki staðan á Íslandi. Ef fram fer sem horfir mun hægur vöxtur viðskiptaþjóða koma illa við útflutningsgreinar Íslendinga og eykur enn mikilvægi þess að þeim séu búin samkeppnishæf rekstarskilyrði.

 

Flestar íslenskar uppsveiflur hafa endað með svipuðum hætti. Ójafnvægi byggist upp í íslensku efnahagslífi og leiðréttist með harðri lendingu, gengisfalli og verðbólguskoti. Þessi niðursveifla er frábrugðin öðrum því sterkar undirstöður hafa haldið krónunni tiltölulega stöðugri þrátt fyrir snarpan viðsnúning í efnahagshorfum. Aðlögunin hefur því allt til að bera að geta orðið mild og gera spár ráð fyrir að eftir lítilsháttar samdrátt í ár taki hagkerfið við sér á næsta ári. Verðbólgu er spáð við markmið og gert ráð fyrir frekari stýrivaxtalækkunum. Ekkert er þó í hendi. Nú reynir á stefnufestu og framtíðarsýn stjórnvalda, Seðlabanka og atvinnulífs. Til að tryggja að vöxtur hagkerfisins verði sjálfbær þurfa útflutningstekjur að aukast samhliða. Í sinni einföldustu mynd má segja að miðað við 3% árlegan hagvöxt þá þurfa útflutningstekjur að tvöfaldast á næstu 20 árum. Það samsvarar aukningu upp á 1.300 milljarða króna eða 65 milljarða á ári. Forsenda þess að það takist er að hér verði samkeppnishæft rekstrarumhverfi þar sem álögur eru hóflegar, innviðir sterkir og regluverk sanngjarnt. Við höfum svigrúm til að skapa það umhverfi sem við ættum að fullnýta. 

 Ásdís Kristjánsdóttir, forstöðumaður efnahagssviðs SA.

Greinin birtist í sérblaði Morgunblaðsins, Framúrskarandi fyrirtæki 24. október 2019.